Helaas gingen mijn artikelen al een paar keer over bomen die het moeilijk hebben in ons land. Denk aan de iep (een schimmelziekte) en de paardenkastanje (een bacterie én een kevertje). Over de essentakziekte (ook door een schimmel) en de buxusmot (vlinder) heb ik het nog niet gehad, maar er is al weer een nieuwe patiënt: de spar. Onze sparren worden belaagd door een kevertje: de letterzetter. De letterzetter is niet nieuw, maar heeft de afgelopen tijd letterlijk het weer mee gehad en dreigt nu ernstig uit de hand te lopen.

Zit er systeem in de ellende?
Bij de zieke sparren worden de naalden bruin en daarna vallen ze af.

Op diverse plaatsen in Nederland zag ik de laatste tijd dat de sparren plotseling bruine naalden kregen. Na een paar weken vielen die af en bleven er kale bomen over. Bij de lariks is dit normaal, maar niet bij de andere naaldbomen in ons land: die sparren zijn ziek!
Als er kort achter elkaar aantal vergelijkbare dingen fout gaan, vraag je je natuurlijk af of er één grote, achterliggende oorzaak is. In dit geval lijkt dat er wel een beetje op. Die ziektes bij de bomen hebben natuurlijk geen gemeenschappelijk oorzaak: schimmels, bacteriën en kevers hebben bijzonder weinig overeenkomsten.
Maar ik kan we wel voorstellen dat onze voorkeur voor monoculturen, de boosdoeners helpt om uit de hand te lopen. Klimaatverandering zal ook wel een rol spelen en het slepen met van alles en nog wat over de hele aardbol helpt zeker om nieuwe boosdoeners hier te krijgen.
Maar een echt duidelijke gemeenschappelijke oorzaak voor al die ziektes van onze bomen zie ik nog niet.

De letterzetter en de spar Dit is de letterzetter (Ips typographus): de bedreiging van de sparren. (Wikipedia)

De letterzetter (Ips typographus) is een klein kevertje van 4 tot 5 mm. De naam letterzetter komt van het soms fraaie patroon van de gangen aan de binnenkant van de bast. Men zag er blijkbaar geschrift in, maar dan in exotische letters. De letterzetter valt vooral de spar lastig, maar soms ook de den en de lariks.
Het kevertje boort een gaatje in de bast van de spar en als het een mannetje is, knaagt die daar een 'bevruchtingskamer' direct onder de bast. Van daaruit lokt hij met feromonen de vrouwtjes. Om hun eitjes te leggen knagen die vrouwtjes vanuit de kamer met het mannetje gangen in alle richtingen in de bast, net op de overgang van bast naar hout. De jonge larfjes knagen ook weer gangen, want de bast is hun voedsel, enzovoort. In de bast direct tegen het hout ontstaat zo een groot gangenstelsel. Het probleem is dat dit op een gegeven moment de sapstroom van de spar gaat verstoren.
De spar laat dit hele proces natuurlijk niet ongestoord gebeuren. De boom gaat hars produceren en probeert daarmee de kevers vast te plakken en te blokkeren. Eén of enkele kevertjes kunnen een spar niet doden. Maar de letterzetter heeft meerdere generaties per jaar, dus als de spar niet voldoende hars kan produceren, loopt de besmetting explosief uit de hand doordat steeds nieuwe kevers worden gelokt én geproduceerd.

Gezonde sparren in goede conditie zouden de aanval van de kevertjes moeten overleven. De letterzetter heeft in het sparrenbos eigenlijk de rol om zieke en zwakke bomen versneld te slopen zodat de jonge zaailingen een kans krijgen. Maar daar zit op dit moment het probleem. Door de warme en zeer droge periode in 2018 is er een zeer lage grondwaterstand en die is in dit jaar zeker nog niet aangevuld. De sparren zijn daardoor niet in top conditie en kunnen onvoldoende hars produceren om de kevertjes te remmen. En dus loopt het uit de hand en sneuvelen er sparren die daar eigenlijk nog niet aan toe zijn.

Deze spar heeft flink 'gebloed'. Of dat bedoeld was als afweer tegen de letterzetter weet ik niet, maar de boom is dood.

Nog meer schorskevers
We hebben nog een schorskever in de sparren, de sparrenbastkever Dendroctonus micans. Deze kever is op dit moment hier geen probleem, maar hoort wel bij de inheemse sparren in Europa en Azië. De sparrenbastkever is dubbel zo groot als de letterzetter: 5 tot 10 mm. De voorplanting van deze kever is veel trager dan die van de letterzetter: normaal is er maar één generatie per jaar. De kans dat deze kever een plaag wordt is dus veel kleiner dan bij de letterzetter. Daar staat tegenover dat de sparrenbastkever de neiging heeft om de boom te 'ringen'. Daarbij graven de larven de tunnels min of meer op gelijke hoogte rond de stam zodat de sapstroom al snel wordt onderbroken! Net als bij het 'ringen' van een boom met een mes. En dus gaat de boom dan dood.
In Noord-Amerika leeft de verwante Dendroctonus ponderosae in de lokale sparrenbossen, de Engelse naam is Mountain pine beetle (bergspar kever). Deze kever is even groot als onze letterzetter dus 4-5 mm, maar werkt nog wat slimmer. De eitjes worden weer onder de schors gelegd, maar blijkbaar hebben die schimmels bij zich, want die schimmels blokkeren het watertransport van de boom en deze sterft dus! Op dit moment (2019) is de kever in de VS en Canada een groot probleem. Men neemt aan dat de voor die omgeving zachte winters en het bestrijden van bosbranden de kevers precies hebben geleverd wat ze nodig hebben voor een explosieve vermeerdering.

Is de spar inheems? Pissebedden onder de schors van een dode spar. Rechts is te zien hoe de larven van de letterzetter vanuit een centrale gang naar beide kanten nieuwe gangen hebben gegeten.

De letterzetter hoort bij onze spar (de fijnspar Picea abies) en ze leven waarschijnlijk al vele duizenden jaren samen. Je kunt je dan afvragen of de spar wel bij ons hoort als het hier zo fout gaat. Het antwoord is nee: de spar is hier waarschijnlijk niet inheems. De spar hoort bij Noord- en Midden-Europa: Scandinavië, het zuiden van Duitsland, het hele Alpen gebied en Oost-Europa. En dan in Azië een brede strook door het midden tot in Japan, dus alles behalve het zeer koude noorden en de warme zuidkant van Azië. Toch klagen ze in Duitsland ook, maar ook daar hebben ze te weinig regen en ongebruikelijk hoge temperaturen gehad. En ze hebben natuurlijk dezelfde fout gemaakt als wij en misschien nog wel sterker: monocultuur. In Duitsland staan grote bossen met alleen maar sparren, maar die hebben wij niet of nauwelijks. Bossen met alleen dennen hadden we wel, maar dat wordt nu snel minder heb ik de indruk. Maar in mijn omgeving in midden Brabant ken ik een perceel met meer dan honderd sparren. Voor mijn gevoel zijn die momenteel ongeveer op kapleeftijd, forse bomen dus. Vorig jaar waren er daar al een paar 'droevige' bomen, maar nu vrees ik dat er nauwelijks één zal overleven.

Zo'n grote monocultuur van sparren is gelukkig niet gebruikelijk in mijn omgeving, want in Brabant blijkt de letterzetter enorm besmettelijk te zijn. In het natuurgebied de Kampina staan de sparren dikwijls in vrij kleine groepjes in het bos. Of dat zaailingen zijn van één moederboom of dat het opzet is van de bosbouwer weet ik niet. Maar op dit moment zie je dat zo'n groepje van tien of twintig sparren gezamenlijk dood gaat, soms blijven er een of twee groen die een beetje aan de rand van de groep staan. Net een iets betere conditie? En er wordt natuurlijk druk gekapt, maar blijkbaar is er te weinig capaciteit of te weinig vraag naar het hout want veel groepen mogen gewoon zelf omvallen.

Het is december als ik dit schrijf, bijna Kerst dus en bijna tijd voor de kerstboom. De kerstboom is ook een spar. Vaak de fijnspar die ook in het bos staat, maar tegenwoordig is de Nordmann spar (Abies nordmanniana) ook populair. Voor zover ik weet hebben de kwekers van de kerstboom geen of nauwelijks last van de letterzetter. Kerst kan dus gewoon doorgaan!

Jan van Dingenen - 2019